Co to jest kryzys psychiczny?
O kryzysie psychicznym mówimy, kiedy zewnętrzny bodziec powoduje zakłócenie zdolności do radzenia sobie w sposób zwykle działający w trudnych sytuacjach. Kryzys może wywołać wydarzenie, które dotyka Ciebie i bliskie Ci osoby (np. utrata pracy, choroba, śmierć, problemy w związku, kryzysy egzystencjalne) lub wydarzenie oddziałujące na cały krąg Twojego wsparcia społecznego i w znacznym stopniu upośledzające strukturę Twojej rzeczywistości (np. wojna). Takie samo wydarzenie może wywołać różne skutki, w zależności od Twojej odporności psychicznej.
Fundament stabilności psychicznej
Jednym z ujęć w zakresie rozwoju tożsamości jest zdolność do łączenia doświadczeń w spójną narrację. Analiza transakcyjna wskazuje, że rozwój self rozpoczyna się w momencie narodzin, jako doświadczenie środowiska (reprezentowanego głównie przez kontakt z matką) adekwatnie lub nieadekwatnie odpowiadającego na potrzeby dziecka. W przypadku zaspokojenia potrzeb cielesnych oraz potrzeby ukojenia i odzwierciedlenia kształtuje się tożsamość dziecka oparta na bazowej ufności, że można liczyć na opiekę i przyjazną reakcję otoczenia.
W późniejszym okresie życia człowiek zaczyna układać na poziomie poznawczym początkowo cielesne doświadczenie zaspokojenia lub braku zaspokojenia potrzeb oraz wypracowywać strategie, które są pomocne w radzeniu sobie z pojawiającymi się pobudzeniami i reakcjami otoczenia.
Ostatecznie osoba o ukształtowanej tożsamości jest w stanie połączyć wszystkie doświadczenia w spójny obraz siebie i otoczenia oraz nadawać znaczenie i reflektować na temat tego, co jej się przydarza. Tym, co umożliwia połączenie wszystkich doświadczeń w spójne poczucie siebie, jest właśnie umiejętność tworzenia narracji. Zalążek narracji jest somatyczny i afektywny, powstaje bowiem w okresie przedwerbalnym, a potem opiera się na bardziej rozwiniętych opowieściach, ostatecznie tworzących skrypt życia. Narracja ta jest o tyle trudna do uchwycenia, że w dużej mierze powstaje w sposób nieświadomy, może więc pozostawać zanurzona w nieświadomości i bezwiednie organizować doświadczenia.
Kryzys czy trauma?
Większość kryzysów, nawet jeśli wywołują problemy w funkcjonowaniu, ostatecznie udaje się opracować przez aparat psychiczny i włączyć w narrację o sobie. W przechodzeniu przez kryzys możesz potrzebować sięgnięcia po dodatkowe wsparcie bliskich osób lub specjalistów, ale nie doświadczasz trwałej destabilizacji. Sygnałem, że kryzys udało Ci się przepracować, jest łagodzenie emocji czy symptomów fizycznych, które towarzyszą wspomnieniu stresującego wydarzenia.
W przypadku kryzysu, który uszkodził zdolność do włączenia doświadczenia w narrację, mówimy o traumie. Trauma jest niemożliwym do opracowania przez aparat psychiczny doświadczeniem, które zaburza spójność narracji i destabilizuje poczucie ciągłości tożsamości. Traumatyczne doświadczenie jest oddzielone od reszty doświadczeń i jako takie nie może podlegać integracji.
Trauma została zdefiniowana w DSM-5 jako doświadczenie śmierci lub zagrożenia śmiercią, poważnego zranienia lub przemocy seksualnej. Aby mówić o doświadczeniu traumy, należy przeżyć zagrożenie lub być jego świadkiem. Doświadczenie traumy może rozwinąć się w PTSD (zaburzenia po stresie traumatycznym), ale nie u każdej osoby, która traumy doświadczy, PTSD wystąpi. W przypadku narażenia na PTSD z takim wydarzeniem najczęściej wiąże reakcja stresowa cechująca się silnym strachem, bezradnością lub przerażeniem. Aby stwierdzić PTSD, musi wystąpić reakcja w postaci nawracających, intruzywnych wspomnień, obecność odruchu unikania bodźców związanych z traumą oraz pobudzenia układu nerwowego (między innymi drażliwość, kłopoty z koncentracją, zaburzenia snu).
Reakcja na kryzys
Kryzys psychiczny wzbudza reakcję układu nerwowego, między innymi wywołuje zakłócenia pracy przewodu pokarmowego, problemy ze snem, drażliwość, niestabilność emocjonalną. W przypadku wydarzeń traumatycznych dodatkowo pojawia się reakcja w postaci nawracających, intruzywnych wspomnień oraz odruch unikania bodźców związanych z traumą.
Wzorzec reakcji na traumę, wskazujący na uszkodzenie zdolności do włączenia wydarzenia w spójną narrację życia obejmuje więc trzy grupy odruchów:
- Nigdy nie zapomnij – pojawienie się myśli intruzywnych, flashbacków, sygnałów somatycznych, ataków paniki powiązanych ze wspomnieniem traumatycznego doświadczenia
- Nie pozwól, żeby to się powtórzyło – wystąpienie objawów unikania, zapominanie, oddzielenie emocjonalne, uciekanie w nadużywanie substancji
- Bądź przygotowany/a – pobudzenie układu nerwowego, stany lękowe, nadmierna ostrożność w obszarze kojarzonym z wydarzeniem traumatycznym.
Wpływ odporności psychicznej na radzenie sobie z kryzysem
Badania sugerują, że wysoka odporność psychiczna (rezyliencja) wspiera umiejętność radzenia sobie ze skutkami stresujących wydarzeń.
Wczesnodziecięce doświadczenia traumy relacyjnej, wyraźnego niedopasowania odpowiedzi środowiska (opiekunów) do potrzeb dziecka uszkadzają hipokamp, którego funkcją jest magazynowanie wspomnień i który stanowi ważną część odpowiedzialną za integrowanie doświadczeń i rozwój pamięci autobiograficznej. Takie doświadczenia zmniejszają odporność psychiczną i stanowią czynniki ryzyka, jeśli chodzi o radzenie sobie z kryzysami psychicznymi.
Jak zwiększyć odporność na kryzys?
Wyregulowany układ nerwowy
Podstawą prawidłowej regulacji układu nerwowego jest połączenie umysłu z ciałem i odbieraniem wrażeń z ciała oraz czuciem emocji. Wyregulowany układ nerwowy ma zdolność samoregulacji, czyli utrzymania i odzyskania równowagi. Samoregulacja składa się z umiejętności rozpoznawania własnych stanów pobudzenia i zmieniania ich tak, aby optymalnie zarządzać swoją energią, emocjami i stresem. W samoregulacji uczestniczy autonomiczny układ nerwowy, który dzieli się na część współczulną i przywspółczulną. Układ współczulny odpowiada za pobudzenie (walcz-uciekaj) a przywspółczulny za zmniejszenie pobudzenia (odpoczynek-trawienie).
W przypadku niepowodzenia w samoregulacji pomocne może być korzystanie ze wsparcia innej osoby, wspierającej wyregulowanie.
Odzyskanie poczucia kontroli
Osoby, którym w trudnych sytuacjach udało się zachować poczucie kontroli, są mniej narażone na zaburzenia związane z kryzysem psychicznym. Przypadki niekontrolowanego stresu mogą prowadzić do wykształcenia syndromu wyuczonej bezradności, który upośledza umiejętność poradzenia sobie z kryzysem.
Oparcie w świecie
Poczucie, że w trudnej sytuacji masz możliwość sięgnięcia po wsparcie bliskiej osoby, zaufanego profesjonalisty lub instytucji, znacząco redukuje lęk, a tym samym zwiększa zdolność do radzenia sobie z kryzysem psychicznym.
Chodzi tu zarówno o posiadanie sieci wsparcia jak i indywidualną gotowość do korzystania z dostępnego wsparcia. Osoby w kryzysie mogą nie dostrzegać możliwości sięgnięcia po wsparcie, które realnie jest dostępne.
Przeczytaj również:
Jak kształtować odporność psychiczną?
Jak się nauczyć regulować emocje?
Bibliografia
J Stuthridge, “Inside Out: A Transactional Analysis Model of Trauma”
Artykuł ilustruje fragment obrazu Fridy Kahlo „Strzaskana kolumna”, w przejmujący sposób ukazujący wpływ ciężkiego wypadku na nieuleczalne uszkodzenie ciała. Analogicznie trauma prowadzi do nieuleczalnych czasem zniszczeń struktury psychicznej.
