Co to jest parentyfikacja?
Parentyfikacja to zjawisko nazywane inaczej odwróceniem ról. Polega na przypisywaniu dziecka do roli rodzica lub opiekuna dla własnego rodzeństwa, własnych rodziców lub innych dorosłych osób. Osoby, które doświadczyły parentyfikacji mogą odczuwać jej konsekwencje, takie jak depresja, niskie poczucie własnej wartości, poczucie winy i wstyd. Mogą również cierpieć na choroby psychosomatyczne i mają problemy z nawiązaniem bliskości.
Maska dorosłości
Odwrócenie ról związane z parentyfikacją oznacza wycofanie rodzica ze swojej roli. Żeby przetrwać, dziecko musi uruchomić opiekę wobec opiekunów, zamiast doświadczać opieki od nich, rezygnując ze swoich potrzeb związanych z więzią.
Parentyfikacja zdrowa i patologiczna
Przejmowanie ról rodziców może mieć pozytywne konsekwencje dla rozwoju. Może budować poczucie odpowiedzialności, sprawczości, wytrwałości w dążeniu do celu. Większa szansa na zdrową parentyfikację następuje, kiedy dziecko doświadcza wdzięczności i docenienia za funkcje, które podjęło oraz gdy wchodzenie w rolę opiekuńczą jest jawne i omawiane w rodzinie. W efekcie pozytywnej parentyfikacji dziecko formułuje przekonanie „Czasem, gdy to niezbędne, mogę opiekować się innymi”.
Inaczej działa patologiczna parentyfikacja. Najczęściej dotyczy dzieci z rodzin, w których następuje trwała dysfunkcja roli rodzicielskich np. w związku z chorobą, uzależnieniem, ostrym kryzysem w parze rodzicielskiej, wychowaniem przez jednego rodzica, wychowaniem w rodzinie imigrantów. Rodzic w takim przypadku wyraża niezdolność i niemoc, narzucając dziecku rolę opiekuna, a dziecko wytwarza przekonanie: „Zawsze opiekuję się innymi”. Osoby z doświadczeniem patologicznej parentyfikacji często opowiadają o wrażeniu bycia „bez skóry” lub „z cienką skórą” i odczuwają chroniczne napięcie, pozostawanie w stanie oczekiwania.
Co zwiększa ryzyko patologicznej parentyfikacji?
Czynniki brane pod uwagę przy ocenie ryzyka patologicznej parentyfikacji, to (Jurkovic, 1997, za Schier, 2014):
- Otwartość w mówieniu o zadaniach dziecka.
- Rodzaj pracy podejmowanej przez dziecko.
- Rozmiar przypisanej mu odpowiedzialności.
- Adekwatność do wieku dziecka.
- Kim jest osoba, którą dziecko się zajmuje.
- Poziom internalizacji potrzeb opiekunów.
- Charakter granic w rodzinie.
- Zasadność działań z punktu etycznego.
Szczególnie znaczenie ma jawność – im bardziej rola dziecka jest ukryta, tym większe ryzyko patologicznej parentyfikacji oraz doświadczania przez dziecko wdzięczności za rolę, której się podejmuje.
Rodzaje parentyfikacji
Parentyfikacja różni się w zależności od zakresu roli powierzanej dziecku. Parentyfikacja instrumentalna to sytuacje podejmowania się opieki fizycznej nad bliskimi, prac domowych, zarabiania, czy pełnienia roli tłumacza i przewodnika dla rodziców. Parentyfikacja emocjonalna to zapewnianie wsparcia emocjonalnego, pełnienie roli powiernika, pocieszyciela, mediatora w konfliktach, osoby kontenerującej trudne emocje opiekuna, sędziego, partnera.
Skutki destrukcyjnej parentyfikacji
Patologiczna parentyfikacja niesie za sobą skutki w dorosłości. Do najczęściej wymienianych należą:
Zaburzenia regulacji emocji (aleksytymia)
Dziecko wychowywane przez osobę pochłoniętą własnymi stanami psychicznymi nie ma możliwości zbudowania własnej, stabilnej, zdrowej struktury psychicznej. Obszarem deficytu jest często umiejętność regulacji stanów umysłu i zdolności do uspokajania się.
Zaburzenia nastroju (depresja)
Badania (Schier, 2011) wskazują silny związek między emocjonalną parentyfikacją ze strony matki a wystąpieniem depresji w dorosłości.
Zahamowanie procesu separacji-indywiduacji
Proces zdrowego rozwoju prowadzi przez wyodrębnienie się i utworzenie zdrowych granic. Doświadczenie parentyfikacji może utrudnić lub zahamować ten proces.
Somatyzacja
Istnieje związek między doświadczeniem parentyfikacji a zaburzeniami funkcjonowania ciała – niespecyficznymi (np. zmęczenie) lub poszczególnych narządów (np. astma oskrzelowa).
Radzenie sobie ze skutkami parentyfikacji
Osoby, które doświadczyły parentyfikacji mają skłonność do powtarzania utrwalonego sposobu działania w relacjach, które nawiązują w dorosłym życiu. Szczególną łatwość mają we wchodzeniu w zachowania kontrolujące-ochraniające oraz kontrolujące-karzące. Jeśli powtarzanie niekorzystnych wzorców zachowań sprawia cierpienie psychiczne, warto rozważyć zgłoszenie się na psychoterapię, ukierunkowaną przede wszystkim na:
- ujawnienie i nazwanie doświadczenia parentyfikacji,
- przepracowanie sposobu regulacji emocji,
- pracę nad wewnętrznym obrazem siebie oddzielonym od obrazu rodzica.
Przeczytaj również:
Jak się nauczyć regulować emocje?
Praca emocjonalna w relacjach
Jak kształtować odporność psychiczną?
Bibliografia
Katarzyna Schier. „Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie”.
Artykuł ilustruje fragment obrazu autorstwa Edwarda Burne-Jonesa „Kopciuszek”. Postać Kopciuszka jest archetypem dziecka doświadczającego destruktywnej parentyfikacji, zarówno instrumentalnej (obciążenie pracą ponad siły) jak i emocjonalnej (nieobecność wsparcia i opieki ze strony rodziców).
