Co to jest wypalenie zawodowe?
W klasyfikacji chorób ICD-11 wypalenie zawodowe jest zdefiniowane jako rezultat chronicznego stresu doświadczanego w związku z pracą i obejmuje 3 grupy symptomów:
- trwałe poczucie wyczerpania,
- poczucie dystansu emocjonalnego do pracy, przejawiające się przede wszystkim negatywnym podejściem i cynizmem,
- zmniejszenie poczucia osobistej skuteczności.
Wypalenie zawodowe nie jest więc po prostu zmęczeniem, ale zawiera też czynnik dystansu emocjonalnego, który zapewne dla wielu pracowników jest sposobem radzenia sobie z poczuciem niedającego się usunąć wyczerpania oraz przekłada się na poczucie osobistej skuteczności, dotyka więc w negatywny sposób samooceny.
Wypalenie zawodowe dotyka coraz większą ilość pracowników. Jak to się dzieje, że niektóre osoby ulegają wypaleniu a inne nie? Uznaje się, że niektóre osoby mają większą podatność na wypalenie zawodowe oraz że w organizacjach istnieją czynniki, które można uznać za stanowiące ryzyko wypalenia. Jeśli osoba mająca dyspozycję do wypalenia trafi do organizacji, w której kultura sprzyja wypaleniu, jest większa szansa, że do niego dojdzie.
Czynniki zagrożenia wypaleniem zawodowym po stronie organizacji
Christina Maslach i Michael Leiter wskazują, że modele organizacyjnych czynników zwiększających ryzyko wypalenia zawodowego można ująć w 6 obszarach:
Nadmiar pracy
Wymaganie większej ilości pracy, niż pozwala na to liczba dostępnych godzin, w połączeniu naciskiem na zwiększenie produktywności prowadzi do wydłużania godzin pracy i/lub zwiększania intensywności wysiłku wkładanego w pracę. Ostatecznie taki stan prowadzi do wyczerpania pracą.
Brak kontroli
Brak autonomii lub zasobów pozwalających na organizowanie pracy w sposób, który pracownik uważa za adekwatny i odpowiedni zwiększa stres. Elementem braku kontroli są niejasne role i zasady, sprzeczne żądania, brak wskazówek jak również zbyt ścisła kontrola w procesie pracy.
Brak uznania
Wynagrodzenie pracownika odzwierciedla uznanie dla energii, wiedzy i doświadczenia, jakie wkłada w swoją pracę. Niezbędne dla poczucia satysfakcji z pracy jest także uznanie niematerialne, takie jak bycie cenionym i traktowanym jako profesjonalista.
Brak wsparcia w zespole
Restrukturyzacje oraz uelastycznianie stosunku pracy poprzez wprowadzanie umów tymczasowych, zmiany współpracowników prowadzi do rozluźnienia więzi między osobami współpracującymi ze sobą, zwiększa ryzyko niezrozumienia, konfliktów oraz ogranicza empatię i chęć wsparcia. Wszystkie te czynniki zwiększają poziom stresu odczuwany w pracy. Osobnym czynnikiem zwiększającym ryzyko wypalenia jest brak wsparcia udzielanego przez przełożonego w tym nieumiejętność radzenia sobie z emocjami odczuwanymi przez pracowników.
Brak uczciwości
Kiedy w organizacji brakuje zaufania, otwartości i szacunku lub gdy brak informacji na temat procesu podejmowania decyzji, pracownicy nie wierzą, że decyzje podejmowane są w najlepszym interesie klientów, pracowników lub organizacji. Taka sytuacja sprzyja wycofywaniu zaangażowania w pracę i zwiększaniu poziomu cynizmu.
Sprzeczne wartości
Brak dopasowania wartości organizacji i wartości pracowników jest źródłem stresu, wymaga bowiem od pracowników w trakcie codziennej pracy trwania w konflikcie z wewnętrznym kompasem moralnym.
Czynniki ryzyka wypaleniem zawodowym po stronie pracownika
Osobiste czynniki ryzyka zawodowego możesz zbadać, stosując matrycę skryptu, narzędzie stosowane przez analityków transakcyjnych. Skrypt to nieświadomy plan życiowy, przypominający scenariusz filmu, wyznaczający danej osobie oraz innym osobom charakterystyczne role do odegrania. Oparty na przekonaniach na temat świata i ludzi, wczesnodziecięcych decyzjach i doświadczeniach, w silny sposób oddziałuje na Twoje codzienne funkcjonowanie.
Analiza matrycy skryptu pomaga zbadać swoje przekonania, emocje, zachowania i fantazje i może pomóc Ci zrozumieć ich wpływ na Twoje zachowanie w pracy.
Aby przeanalizować swoją matrycę skryptu, zastanów się nad następującymi obszarami:
Przekonania skryptowe
- na swój temat (jakim jesteś człowiekiem? z czym sobie radzisz, z czym nie? czy jesteś OK, czy nie?)
- na temat ludzi (jacy są ludzie? czy można im ufać? czego się po nich spodziewasz?)
- na temat świata (jaki jest świat? jakie masz najczęściej powtarzane przekonanie na temat tego, jak powinno się żyć?)
Przejawy skryptu
- zachowania (ilość czasu spędzanego w pracy, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, zachowanie w sytuacjach stresowych, dokładność, szybkość reakcji)
- emocje (zmiany nastroju, odczuwanie silnych emocji, jakich?, wpływ stresu na emocje)
- przejawy somatyczne (ból brzucha, zmęczenie, bóle głowy, niepokój, problemy ze snem)
- fantazje (co sobie wyobrażasz, kiedy myślisz o pracy? jak chcesz, żeby Cię zapamiętano? o czym fantazjowałeś jako dziecko?)
Wspomnienia skryptowe
- nasycone emocjonalnie wspomnienia, które leżą u podstawy zachowań (jakie sytuacje pamiętasz z dzieciństwa? co mówiło się w Twojej rodzinie? co się wydarzyło w Twoim lub w życiu Twoich bliskich, co wpłynęło na Twoje przekonania skryptowe?)
Jeśli w Twojej matrycy skryptu znajdziesz takie przekonania, jak „nie można się poddawać”, „muszę wytrwać”, „muszę się podporządkować” czy „i tak nie wygram”, zapewne będą one zwiększać ryzyko doświadczenia wypalenia zawodowego.
Jak sprawdzić, czy doświadczam wypalenia zawodowego?
Do oceny wypalenia zawodowego lub narażenia stosuje się kwestionariusze (na przykład Maslach Burnout Inventory – MBI lub Link Burnout Questionnaire – LBQ) lub wywiady pogłębione. Kwestionariusze i wywiady przeprowadzają specjaliści, przede wszystkim psychologowie i psychiatrzy. Możesz ocenić swój stan, korzystając z dostępnych w sieci quizów, jednak dają one tylko orientacyjne rozeznanie co do Twojego stanu.
Konsultacja ze specjalistą jest też szczególnie istotna dlatego, że wypalenie zawodowe może przypominać objawami: zaburzenia nastroju (np. depresja, dystymia, cyklotymia), zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia związane ze stresem (np. PTSD) oraz zaburzenia lękowe (np. napady paniki, agorafobia) i niezbędne jest przeprowadzenie diagnozy różnicującej.
Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym?
Samopomoc
Analiza transakcyjna oferuje koncepty, które są pomocne w pracy z wypaleniem zawodowym. Są zagadnienia:
- kontraktowania (w tym kontraktowania na poziomie psychologicznym), które może wspierać odkrywanie sprzecznych oczekiwań, ukrytych założeń oraz niejasności, negatywnie wpływających na Twój stan
- dawania przyzwoleń – analiza skryptu pomaga odkryć ograniczające, nieadaptacyjne przekonania i zachowania oraz pomaga przeformułowywanie ich na takie, które lepiej Ci służą
Profesjonalne wsparcie
Profesjonalnego wsparcia możesz szukać u psychologa i psychoterapeuty, a jeśli zmagasz się z objawami wypalenia, które mocno zaburzają Twoje codzienne funkcjonowanie, konieczne może być skorzystanie ze zwolnienia lekarskiego i wsparcie się lekami – w tym wypadku zalecana jest konsultacja z lekarzem psychiatrą.
Przeczytaj również:
Praca emocjonalna w relacjach
Kontraktowanie, czyli jak się dobrze umówić
Bibliografia
Christina Maslach, Michael P. Leiter, “The Truth about Burnout”
Richard G. Erskine & Marilyn J. Zalcman, “The Racket System: A Model for Racket Analysis”
Artykuł ilustruje fragment obrazu Vincenta van Gogha „Stary człowiek w smutku”. Mężczyzna na obrazie pochylony jest w geście bezsilności, jakby stracił poczucie wpływu na sytuację, w której się znajduje – tak, jak czują się osoby doświadczające wypalenia zawodowego.
